ΓΡΥΠΑΣ: ΑΡΧΑΙΑ ΓΟΡΤΥΝΑ

Οι Αρχαιότητες της Γόρτυνος βρίσκονται στην πεδιάδα της Μεσαράς, ανάμεσα στους Αγίους Δέκα και τη Μητρόπολη, 45,5 χλμ από το Ηράκλειο. Η αρχαία Γόρτυς ήταν από τις ισχυρότερες πόλεις της Δωρικής Κρήτης. Οι αρχές της ανάγονται στη Μινωική Εποχή, όπως διαπιστώνεται από τα λείψανα μιας μινωικής αγροικίας του 16ου αι. π.Χ. που αποκάλυψαν Ιταλοί αρχαιολόγοι. Η δωρική πόλη χτίστηκε στη μια και την άλλη όχθη του ποταμού Ληθαίου (σημερινός Μητροπολιανός) και σε αρκετά μεγάλη έκταση. Ο Πλάτων στους «Νόμους» μιλάει με θαυμασμό για το πολίτευμα και την «ευνομία» της Γόρτυνος, που έφτασε σε μας χαραγμένο πάνω σε μεγάλες πλάκες που βρέθηκαν εντοιχισμένες σε ένα από τα δημόσια κτίρια της πόλης. Πρόκειται για τον περίφημο Κώδικα ή Νόμους της Γόρτυνος, που χρονολογούνται στον 6ο αι. π.Χ. (ή όπως γενικότερα πιστεύεται πριν από το 450 π.Χ.) και περιέχουν κανόνες αστικού, οικογενειακού, κληρονομικού δικαίου και πολιτικής δικονομίας. Είναι γραμμένος σε δωρική διάλεκτο βουστροφηδόν, δηλαδή η ανάγνωση γίνεται από τα δεξιά προς τα αριστερά και συνεχίζεται στην επόμενη σειρά από τα αριστερά προς τα δεξιά. Στην αρχαιότητα η Γόρτυς είχε δυο λιμάνια στη νότια ακτή, τη Λεβήνα και τα Μάταλα, που τα κυρίευσε μαζί με τη Φαιστό τον 3ο αι. π.Χ. Οι Γορτύνιοι διατήρησαν ως επί το πλείστον εχθρικές σχέσεις με την Κνωσό. Αργότερα ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου και τελικά βοήθησαν τους Ρωμαίους να καταλάβουν την Κρήτη και γι' αυτό η πόλη τους δεν καταστράφηκε από το Ρωμαίο Κόιντο Μέτελο το 68 π.Χ., όπως οι περισσότερες κρητικές πόλεις που αντιστάθηκαν. Η Γόρτυς γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη Ρωμαϊκή Περίοδο και έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Κρήτης και της Κυρηναϊκής με πληθυσμό πάνω από 200.000. Εδώ εγκαταστάθηκε ο Απόστολος Τίτος, μαθητής του Παύλου, και πρώτος επίσκοπος Κρήτης. Διατήρησε την αίγλη της στη διάρκεια της πρώτης Βυζαντινής Περιόδου, μέχρι που καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς το 824 μ.Χ.


Ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα	Ακέφαλο άγαλμα στην αρχαία Γόρτυνα

Ο χώρος εξερευνήθηκε ανασκαφικά από Ιταλούς αρχαιολόγους και αποκαλύφθηκαν: Η ακρόπολη, πάνω στο λόφο, στα δυτικά του Μητροπολιανού χειμάρρου. Εδώ βρέθηκαν αρχαϊκά κατάλοιπα. Στη νότια πλαγιά του λόφου το κοίλο θεάτρου. Από την άλλη μεριά του χειμάρρου και στα νότια του δρόμου Ηράκλειο-Φαιστός, διακρίνονται: Το πραιτώριο, έδρα του Ρωμαίου επαρχιακού διοικητή, που χτίστηκε το 2ο αι. μ.Χ. και ανοικοδομήθηκε 200 χρόνια αργότερα. Στα δυτικά του πραιτωρίου, ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα, χτισμένος αρχικά τον 7ο αι. π.Χ., με πολλές αναδιαμορφώσεις. Το 2ο αι, π.Χ. προστέθηκε στον αρχικό σηκό πρόναος με 6 δωρικούς ημικίονες και αργότερα διαιρέθηκε σε 3 κλίτη με δυο σειρές κορινθιακούς κίονες. Ο ναός των Αιγυπτίων θεών Ίσιδας και Σάραπη, στα βόρεια του ναού του Πυθίου Απόλλωνα, και μικρό θέατρο στα νότια. Ανατολικότερα, τα ερείπια δημόσιας κρήνης και νοτιότερα το αμφιθέατρο, από το 2ο αι. π.Χ., οι θέρμες και το στάδιο. Τα περισσότερα κτίρια χρονολογούνται στο 2ο αι. π.Χ. Από την άλλη μεριά του δρόμου διακρίνονται ερείπια της αγοράς με το ναό του Ασκληπιού και το ωδείο, που χτίστηκε τον 1ο αι. μ.Χ., στη θέση παλαιότερου οικοδομήματος. Στη βόρεια πλευρά του βρέθηκαν εντοιχισμένοι οι περίφημοι Νόμοι της Γόρτυνος, που σήμερα προστατεύονται από πλινθόκτιστη κατασκευή.